Adonis – Con chim đầu đàn của văn chương Á rập hiện đại
We will die if we don’t create gods. We
will die if we don’t kill them
Adonis
Nếu không kể Naguib Mahfouz (vừa mất cuối tháng 8/2006), nhà văn
Ai cập đoạt giải Nobel văn chương năm 1988, thì hai khuôn mặt hàng đầu của nền
văn chương các nước Á Rập hiện nay là Mahmoud Darwich, nhà thơ Palestine và
Adonis. Tuy không nổi tiếng bằng Mahmoud Darwich, lại bị nhiều người chống đối,
nhưng Adonis được những nhà phê bình văn học xem là nhà thơ vĩ đại nhất còn
sống của thế giới Á Rập. Liên tiếp trong nhiều năm, Adonis nằm trong danh sách
bốn nay năm nhà văn, nhà thơ có thể được trao giải Nobel văn chương. Nhiều
người dự đoán sớm muộn gì, giải Nobel cũng lọt vào tay ông, y như trường hợp
của Coetzee (Nobel văn chương năm 2003). Edwar Said, nhà phê bình văn học Mỹ
gốc Palestine
Adonis, tên thật là Ali Ahmed Sa’id, sinh năm 1930 ở Qassabin trên
một làng quê thuộc bờ biển Ladhkia, nước Syria. Cha mẹ là nông dân nghèo, không
đủ sức nuôi con đi học trong một trường học chính thức, gửi ông đi học với một
thầy giáo làng. Cha ông phải dạy ông học thêm về kinh Coran và thơ tại nhà. Mơ
ước lớn nhất của ông thời thơ ấu là làm sao có thể đi học ở một trường học thật
sự. Một ngày nọ, mơ ước ông biến thành sự thật. Không phải do tình cờ mà do
chính sự táo bạo của cậu bé Said’ mới có 13 tuổi đầu. Một hôm, nghe tin ông
Shukri alQuwatli, tổng thống đầu tiên của nước Syria
Trong thời gian học trung học, ông làm nhiều thơ gửi đăng báo,
nhưng không có bài nào được đăng. Bực mình, năm 19 tuổi (1949), ông gửi toà
soạn báo một bài thơ với bút hiệu Adonis – tên một vị thần trong thần thoại Hy
Lạp. Bài thơ, sau đó, được chọn đăng. Thế là ông đổi luôn tên mình thành
Adonis. Sau khi tốt nghiệp trung học, ông ghi tên học luật, nhưng rồi đổi ý,
chuyển sang học triết học tại đại học Damascus ,
Syria Paris
Tuy được giáo dục theo truyền thống văn hóa và ý thức hệ Hồi Giáo
từ nhỏ, ông lại sớm tiếp thu ảnh hưởng của văn hóa Tây phương. Trong thời gian
theo học đại học, ông tự học ngoại ngữ và đọc các tác phẩm của Pháp. Hiểu rõ
những yếu điểm của xã hội cũng như văn hóa truyền thống Hồi Giáo, ông nhận thấy
phương cách duy nhất để các nước Á Rập vươn lên, thách thức được với văn hóa
Tây phương là phải biết tiếp thu và sử dụng thứ văn hóa đó. Ông dịch ra tiếng Á
Rập nhiều tác phẩm văn, thơ cũng như kịch của các nước Châu Âu, nhất là của
Pháp, nhằm truyền bá tinh thần đổi mới của Tây phương. Đồng thời, để tạo ảnh
hưởng sâu rộng và lâu dài, ông hợp tác với một người bạn thơ cùng chí hướng là
nhà thơ Li Băng, Yousif Al-Khal, xuất bản một tạp chí chuyên về thơ có tên là
“Shir” (Poetry), chủ trương đổi mới hình thức và nội dung thơ, hướng về lối làm
thơ thực nghiệm, đồng thời giới thiệu thơ của các nhà thơ Âu Châu qua các bản
dịch. Tờ báo lên án những hình thức văn hóa truyền thống gắn liền với xu hướng
khu biệt bộ tộc, xiển dương sự bày tỏ các cảm quan cá nhân xuyên qua hình thức
tự thể nghiệm thay vì uốn mình theo áp lực của tập thể. Số đầu vừa ra đời liền
bị chống đối dữ dội. Thành phần bảo thủ quy tụ chung quanh tờ báo “Al-Adab”
(Literature), tuyên bố làm một cuộc thánh chiến chống “Shir”. Họ hô hào tẩy
chay “Shir”’, tố cáo tờ tạp chí là theo Mỹ và quy cho đủ thứ tội lỗi khác. Bất
chấp khó khăn, “Shir”’ vẫn tiếp tục. Rốt cuộc, xu hướng mới thắng thế. “Shir”’
dần dà tạo nên một ảnh hưởng sâu rộng đến toàn thể nền thi ca Á Rập. Năm 1968,
ông xuất bản một tập san khác, “Mawa Qif” (Positions) mở rộng mục tiêu của
“Shir”’, lập nên một diễn đàn mới thảo luận những vấn đề chính trị và xã hội
nóng bỏng của các nước Á Rập. "Dự tính của chúng tôi là đặt thành vấn đề,
không chỉ thơ mà là toàn thể nền văn hoá và lịch sử nhằm làm mới lại tư tưởng Á
Rập", Adonis cho biết.
Vừa là một nhà thơ vừa là một nhà lý thuyết về thơ, đồng thời cũng
là một nhà tư tưởng với quan điểm hết sức cấp tiến, ông có một ảnh hưởng lớn
lao không những trên những nhà văn, nhà thơ đương thời mà còn trên những thế hệ
nhà thơ trẻ về sau. Ở trong thế giới văn chương Á Rập, tên của ông đoầng nghĩa
với từ "hadatha", có nghĩa là "chủ nghĩa hiện đại" biểu
hiện rõ ràng qua thơ và các bài phân tích về thơ của ông. Những tác phẩm viết
về thơ ca như Zaman al-shir’ (1972) là những mốc điểm quan trọng trong lịch sử
phê bình văn chương thế giới Á Rập. Vai trò của ông là cung cấp cương lĩnh cho
nền văn chương đó. Ông cắt đứt với quá khứ và cách mạng hóa mọi thứ. Thơ của
ông có tính thực nghiệm, tính tiên tri, là một tổng hợp giữa sự làm mới hình
thức của chủ nghĩa hiện đại và tính cách huyền bí của thi ca Á Rập cổ điển. Nó
gợi lên những đau đớn tột cùng và sự cô độc tâm linh của thế giới Á Rập, các
khoái lạc tình dục, tính chất hiện sinh của bản ngã và tha nhân. Nhưng hơn hết
thảy, theo Adam Shatz, thơ của Adonis là sức mạnh phá hủy mang tính sáng tạo
(creative destruction). Sức mạnh đó bốc cháy xuyên qua mọi thứ ông viết. Cũng
như những tác giả mà ông ngưỡng mộ là James Joyce, Antonin Artaud và André
Breton, Adonis bắt đầu sự nghiệp bằng cách đặt những câu hỏi về "căn cước
của tự ngã, của chủ thể và của dân tộc" bằng một nỗ lực "tái-tướng
tượng" (re-imagine) một thứ ngôn ngữ khác hơn là ngôn ngữ đã bị bám bụi
của "thương mại và truyền thông". Ông gọi ngôn ngữ thi ca là một thứ
"ngôn ngữ vắng mặt" (language of absence). Ngôn ngữ vắng mặt là gì?
Là một thứ ngôn ngữ đã được tinh chế, tách biệt hẳn khỏi ngôn ngữ đời thường.
"Cách làm thơ là bạo động bởi vì nó đặt vấn đề với những khuôn mẫu có sẵn
thường làm bít lối ngôn ngữ chúng ta; nó không thể đi xa lắm trong cuộc đấu
tranh này nếu không có một sự cuồng nộ, một khả năng phá hủy những lời nói sáo
rỗng, những hình ảnh vô ích, trống rỗng đã hình thành trong ngôn ngữ, cũng như,
bất hạnh thay trong tư tưởng và tưởng tượng của nhà thơ" (2).
We will die if we don’t create gods. We will die if we don’t kill
them. Chúng ta sẽ chết nếu chúng ta không tạo ra các thần thánh. Nhưng chúng ta
cũng sẽ chết nếu chúng ta không giết chết họ, Adonis khẳng định (3). Phát biểu
đó được những nhà nghiên cứu văn chương xem như là âm vang của nhà thơ-triết
gia Friedrich Nietzsche với lời tuyên bố trứ danh ngày nào "Thượng Đế đã
chết". Nghe hao hao như khái niệm "Phụng Phật sát Phật" trong tư
tưởng Phật giáo. Theo Adonis, "thơ là một câu hỏi làm phát sinh ra những
câu hỏi khác"(4). Quan điểm này là một thách thức trong không khí chung
của xã hội Hồi Giáo, ở đó, nhà thơ, cũng như bất cứ ai, phải tỏ rõ lập trường
và cho câu trả lời dứt khoát. Đó là truyền thống lâu đời thường dùng thơ ca để
tuyên truyền tôn giáo. Adonis cho rằng để hiện đại hoá của thi ca Á Rập, cần
phải quyết liệt thăm dò ngôn ngữ thi ca và mở ra những lãnh vực thực nghiệm mới
để viết. Viết ở đây là liên tục đặt nền văn minh Á Rập thành câu hỏi, trong khi
đồng thời cũng đặt chính chuyện “viết”thành câu hỏi. Nhiều nhà phê bình gọi ông
là một nhà thơ của những "nghịch lý và cực đoan" (poet of paradoxes
and extremes), vì dường như ông vượt khỏi chính mình trong mỗi một tác phẩm
mới. Sau này, ông còn đưa ra một khái niệm mới về thơ, theo đó, “thơ” là một
đối nghịch với “viết” nghĩa là văn bản thơ phải vượt hẳn ra khỏi khái niệm
truyền thống về loại để trở thành một bài thơ toàn diện, hiện thân cho tính đa
tầng, đa ngôn ngữ, đa dạng và đa cơ cấu.
Theo tiến sĩ Hisham Sharabi (5), có thể xem Adonis là nhà thơ “tư
tưởng”(thoughtful poet). Đó là một nhà thơ mà thơ làm ra chủ yếu là diễn đạt tư
tưởng. Thơ ông phong phú và phức tạp, không dễ dàng tiếp cận được nếu không
quen với phong cách và tư tưởng của ông. Thơ ông gần gũi với thơ của nhà thơ
Đức Rainer Maria Rilke (1875-1926), đặc biệt là trong những tác phẩm sau này.
Và giống Rilke, ông là một nhà thơ phổ quát (universal), vượt lên trên giới hạn
của bối cảnh văn hoá và quốc gia mà ông xuất thân. Để hiểu thơ Adonis, theo
giáo sư Hisham Sharabi, cần có sự hỗ trợ của hai tài liệu quan trọng, một là
tiểu luận “What are Poets for?”của triết gia Đức Heidegger và hai là tiểu luận
“On Dreams” của nhà phân tâm học Freud. Trong “What are Poets for?”, Heidegger
bàn về sự liên hệ căn bản giữa tư tưởng và thi ca, cho thấy làm thế nào mà thơ
có thể nắm bắt được “yếu tính của tư tưởng” và phơi bày ra cái gì còn ẩn dấu
đối với tư tưởng, nghĩa là làm sao cho cái “xa” trở thành “gần”. Còn Freud, qua
“On Dreams”, giải nghĩa giấc mơ, cung cấp một chìa khoá để giải mã thơ, vì có
một sự liên hệ khắng khít giữa giấc mơ và thơ. Giống như giấc mơ, hình thức có
thể xem như một phần của nội dung trong sự minh giải văn bản thơ; và tính cách
dễ hiểu, trong sáng của văn bản có thể vẫn còn dấu ẩn một điều gì khác.
Trong bài tiểu luận công phu “Contradictory SelfSelves”(6), Kamal
Abu-Deeb phân tích thơ của Adonis một cách tỉ mỉ. Theo ông, qua hàng chục năm
nghiên cứu, ông nhận thấy thơ Adonis luôn luôn hàm chứa tính mâu thuẫn, đó là
mâu thuẫn căn bản giữa tự nhiên và văn hoá. Tự nhiên có tính chất tụ
(unifying), văn hoá có tính chất tán (devisive). Ông muốn siêu vượt lên chúng.
Nhưng càng tìm cách siêu vượt, thì sự mâu thuẫn càng lớn, càng không thể siêu
vượt. Rốt cuộc, chính thơ Adonis hàm chứa mâu thuẫn, là mâu thuẫn. Trong khi
vẫn theo hướng hòa giải, thống nhất thì đồng thời tiến trình đó vẫn là tiến
trình phân ly, phá hủy. Abu-Deeb ghi nhận một chuyển biến căn bản trong thơ
Adonis từ quan điểm thi ca và thẩm mỹ dựa trên cái tương tự, đơn nhất, khác
thường và thống nhất đến chỗ bất hòa, khác biệt, mâu thuẫn, đối kháng. Trong
những bài thơ đầu đời, ông đề cập đến cái “Một” (Oneness):
I have
become the mirror. I have reflected everything
… I and
water have become lovers:
I am born in
the name of water
water is
born in me
I and water
have become twins. (The Tree of the East)
Dần dà về sau, thơ ông trở thành đối
lập và nghịch lý:
Every time I
say: here is a land coming close
and
blossoming in a language so near,
another
language
flings me to
another land.
Cảm giác bị loại bỏ, bị ruồng rẫy, bị
đe dọa và phản bội:
a creator
devoured by his creatures,
a country
hiding in
the blood gushing forth
out of its
dismembered limbs,-
This is the
age commencing.
Càng về sau, khái niệm và từ vựng mâu thuẫn và sự ca ngợi những
điều nghịch lý càng phủ trùm không khí thơ Adonis:
How
beautiful this world is, which comes into being in the footsteps,
the Earth is
a bed
and things
are contrary to (or contradict) things.
Kể từ tập thơ “Kitab al-Hisar” (The Book of the Siege), toàn thể
thơ của Adonis là mâu thuẫn và nghịch lý. Mâu thuẫn và nghịch lý bây giờ trở
thành là năng lực, là sức sống:
- I
murmured: Nothing fills me with clarity
like this
obscurity; or may be I murmured: Nothing fills me
with
obscurity more than this clarity.
- Marvel at
paradoxes which alone are logical,
at
contradictory things which we can see no unity except within them.
Ngôn ngữ, dụng cụ duy nhất để nhận diện và hiểu thực tại, cũng
phân ly, mâu thuẫn:
With
language you wanted to know yourself
and know the
world.
Therefore
you separated things from their names.
You incited
the object against its name
and the name
against the object.
And here
they are still fighting,
each
searching
and not
finding (7).
Nghe âm vang “Đạo Đức Kinh” của Lão Tử.
Tác phẩm của ông rõ ràng là khó đọc. Chẳng hạn như Mufrad
bi-Sighat al-jam. Theo nhiều nhà nghiên cứu, đó là tác phẩm phức tạp nhất của
ông, dày tới 400 trang, một sáng tạo vô cùng ngoạn mục, nhưng tất nhiên vẫn là
một thế giới đóng kín đối với nhiều độc giả bình thường. Đã thế, ông lại phê
phán không thương tiếc xã hội Á Rập cổ hủ, lạc hậu, nên chẳng được mấy người
yêu mến. Ông thường tỏ ra hứng thú với sự nổi tiếng ngược ngạo đó, khinh bỉ
loại quần chúng như là một thứ "ý niệm ý thức hệ" (ideological
notion). Hiện đang sống ở Paris
Adonis có nhiều điểm tương tự như Naipaul khi đề cập đến tình hình
các xứ Á Rập và xu hướng cực đoan một cách không hay ho gì của nhiều thành phần
bảo thủ ở đó. Chỉ có khác là, ông viết bằng tiếng Á rập và nhắm đến đối tượng
là người Á Rập. Ngoài ra, ông thẳng thắn phê phán Tây phương, nhất là Hoa Kỳ,
về các chính sách ngoại giao của họ. "Hoa Kỳ giàu có, nhưng lại quá nghèo
nàn và vụng về trong chính sách đối ngoại". Phát biểu về vấn đề Palestine , ông cho biết "Vấn đề Palestine Palestine
Adonis còn xuất bản The Changing and the Fixed: A Study of
Conformity & Originality in Arab Culture, một tác phẩm nghiên cứu. Tác phẩm
hiện bị cấm lưu hành ở các nước Á Rập vì ông dùng nó để tố cáo giới tăng lữ
muốn vĩnh cửu hóa quá khứ, thứ chủ nghĩa mà ông gọi là past-ism, một xu hướng
bám chặt vào cái gì đã biết rồi và sợ cái mới, sợ tranh cãi. "Chúng tôi
sống trong một nền văn hoá không dành chỗ cho những câu hỏi. Tất cả câu trả lời
đều có sẵn từ trước. Ngay cả Thượng Đế cũng chẳng còn gì để nói. Cái mà thế giới
Á Rập cần, hơn tất cả, là một cuộc cách mạng chủ thể tính (revolution of
subjectivity), giải thoát con người khỏi truyền thống. Nếu không có cuộc cách
mạng như thế, những người Á rập sẽ chỉ biết thứ "chủ nghĩa hiện đại dùng
lại" (secondhand modernity), một loại pha chế nguy hiểm của thứ chủ nghĩa
tiêu thụ rỗng tuếch + bầu cử gian lận + Hồi Giáo cực đoan. "Không có nhiều
văn hóa ở trong thế giới Á Rập. Nó đã hết. Nói một cách văn hoá, chúng ta là
một phần của văn hoá Tây phương, nhưng chỉ như những người tiêu thụ, không là
những người sáng tạo" (9). Bàn về việc tiếp thu văn hóa mới hay chuyển
dịch văn hoá, Adonis cho rằng sự chuyển dịch từ văn hóa này đến văn hóa khác
không phải là một quá trình xóa bỏ căn cước riêng của mình, mà là một sự liên
kết. Sáng tạo văn hoá là không biên giới. Sáng tạo là giải phóng tâm hồn lẫn
thể xác. Sáng tạo là một chân trời rộng mở, không có biên giới. Nói như
Lamartine “Chỉ có lòng ích kỷ và thù hận là có một quê hương; tình huynh đệ thì
không quê hương”(10). Adonis viết: “(Victor) Hugo có lần nói ‘Mỗi một tự ngã là
một khuôn mẫu đầy đủ của tất cả các tự ngã. Con người là một toàn thể trước khi
là một phần”(11)
Vậy thì, không cần phải hòa tan phương Đông vào phương Tây. “Tôi
không ưa những nhà trí thức Á Rập phê phán phương Tây y như thể phương Tây là
một khối duy nhất. Họ không biết rằng những phê phán của họ lại được vay mượn
từ ngôn ngữ mà những nhà tư tưởng và triết gia phương Tây đã khổ công trui rèn
nên. Cá nhân tôi, tôi thấy mình gần gũi với Nietszche, Heidegger, Rimbaud, Beaudelaire,
Goethe, Rilke…hơn nhiều nhà văn, nhà thơ và nhà trí thức Á Rập. Vùng đất sáng
tạo và văn hóa, theo tôi, không giống như vùng đất địa lý.(…) Tất cả cuộc đấu
tranh của tôi tập trung trên một mục đích: chuyển quê hương địa lý thành một
phần sinh động của quê hương phổ quát và sáng tạo. Không Đông, không Tây. Chỉ
có một con người trong một thế giới”(12)
Sau biến cố 11/9, nhiều độc giả tìm đọc lại bài thơ nổi tiếng của
ông làm vào năm 1971, có tựa đề Qabr min Ajl New York
(A Grave for New York ) – Nấm Mồ Cho New York
Picture the
earth as a pear
or breast.
Between such fruits and death
survives an engineering trick:
Call it a city on four legs
heading for murder
while the drowned already moan
in the distance.
holding, according to history,
a rag called liberty with one hand
and strangling the earth with the other.(13)
Quả là một lời tố cáo nặng nề đối với New York New York Harlem ,
cố tìm bóng ma của nhà thơ Walt Whitman và giận dữ tưởng tượng rằng "một ngọn
gió từ phía đông nhổ sập những ngôi nhà chọc trời", "một làn khói
chen với lửa" và "người ta tan chảy ra như nước mắt".
Có người cho rằng bài thơ đã là một lời tiên tri về biến cố 11/9.
Adonis không nhận như thế. "New
York
Trần Hữu Thục
(viết 2/2002, sửa chữa và bổ sung
10/2006)
Ghi chú:
(1)Dẫn theo Adam Shatz, An Arab Poet Who Dares to Differ, New York
Times 13/7/2002
(2)Adam Shatz, bđd
(3)Dẫn theo Adam Shatz, bđd
(4)A question that begets another question (dẫn theo lời giới
thiệu tập thơ “The Pages of Day and
Night”)
(5)Phỏng vấn Adonis, There are many East’s in the East/And many
West’s in the West,
Banipal số 2, 6/1998, (http://www.jehat.com/en/default.asp?action=article&ID=43)
(6)Kamal Abu-Deeb , Contradictory Self/Selves,
(http://www.jehat.com/en/default.asp?action=article&ID=74)
(7) Các đoạn thơ trích ở đây lấy từ Kamal Abu-Deeb.
(8)Everyone pretends that God told them his last words
(9)Dẫn theo Adam Shatz, bđd
(10) Only selfishness and hatred have a homeland; brotherhood has
no homeland
(dẫn theo Adonis trong “Towards a culture of the Future”)
(http://www.library.cornell.edu/colldev/mideast/btheast.htm)
(11)Hugo once said "Every self comprises a complete model of
all the selves" Man is a totality before he is a part (Adonis, xem chú
thích 10)
(12)Adonis, Phỏng vấn Adonis, There are many East’s in the
East/And many West’s in the West
(13) Dẫn theo Wikipedia:
http://en.wikipedia.org/wiki/Ali_Ahmad_Said
(14)Theo Adam Shatz, bđd
Source: Damau.org
Xem thêm:
Trả lờiXóahttp://tienve.org/home/authors/viewAuthors.do?action=show&authorId=554